Dariusz Pohl na podstawie

Powers „Oglala Religion”

George Hyde „Spotted Tail’s People”

Problemy z nazewnictwem i podział Siuksów.

Człowiek wnikliwie badający dzieje i kulturę Siuksów dość szybko napotyka olbrzymią ilość nazw stosowanych do opisania tych ludów. Duża ilość nazw sama w sobie nie byłaby jeszcze problemem, sęk w tym, że stosowane one są dość arbitralnie, a często w sposób wprowadzający mniej wyrobionego czytelnika w błąd.

Wypada zacząć od rzeczy najbardziej podstawowych. Popularna nazwa „Siuks” jest, jak wiadomo francuską formą (skróconą i przekręconą) algonkińskiego słowa Nadoweisiw-eg, oznaczającego Małe Węże. Osobiście stosuję ją dość chętnie, ze względu na jej powszechne rozumienie oraz dlatego, że jej zakres obejmuje cały naród, jest jednak jedno poważne zastrzeżenie. Ponieważ znaczenie tego słowa jest obraźliwe, sami Siuksowie stopniowo odchodzą od jego stosowania, preferując własne nazwy plemienne dla określenia swej tożsamości.

Na  przestrzeni dziesiątek lat, biali używali rozmaitych nazw dla określenia Siuksów. Tendencja ta zachowała się do dzisiaj i  wynika z pewnej bezradności naukowców wobec dokładnego określenia nazw poszczególnych grup i całego narodu. Dlatego możemy napotkać takie nazwy jak Zachodni Dakota, Teton [wym. Titon]1 Dakota, Dakota Równin, Siuksowie Jezior, Wschodni Dakota, Dakota Dialektu Teton, Wschodni Santee, Santee Dakota itd. w nieskończoność. Jak już wspomniałem, stosowanie poszczególnych nazw jest dość arbitralne. Problem polega w dużej mierze na pomieszaniu nazw dialektycznych, politycznych i geograficznych.

Sami zainteresowani posiadali jedną wspólną nazwę dla wszystkich grup, czy może plemion – Oceti Sakowin, co powszechnie jest tłumaczone jako Siedem Ognisk Rady [Plemiennej], jedynie Powers sugeruje tłumaczenie Siedem Palenisk. Było to polityczne określenie, obejmujące siedem odłamów Narodu, na który składały się: Wahpeton, Wahpekute, Sisseton, Mdewakanton, Yankton, Yanktonais i  Teton. Nazwy odłamów podaję w formie najpowszechniej stosowanej i  wbrew pozorom, nie wszystkie z nich mają brzmienie sjuańskie. Sytuację komplikuje fakt, że Oceti Sakowin podzielone było na trzy mniejsze grupy polityczne, określane powszechnie nazwami Santee (cztery pierwsze z tych plemion), Yankton (dwa kolejne) i Teton (ostatnie wymienione przeze mnie plemię). Jeszcze raz chciałbym podkreślić, że są to określenia związków politycznych. Ze względu na ich rozmieszczenie, można też mówić o Grupie Wschodniej (Santee), Grupie Środkowej (Yankton) i Grupie Zachodniej (Teton).

Oceti Sakowin nie posiadało jednego wspólnego języka, grupy tworzące ten związek posługiwały się trzema równoprawnymi dialektami, których zasięg pokrywał się z podziałem na trzy związki polityczne. Dialekty te były wzajemnie zrozumiałe i  posiadały niewielkie różnice, z których najbardziej znaną jest występowanie litery „d” w dialekcie wschodnim, litery „n” w  dialekcie środkowym i litery „l” w dialekcie zachodnim. Nie była to oczywiście jedyna różnica, ponadto zamiana liter w  poszczególnych słowach nie występowała automatycznie, zwłaszcza w dialekcie wschodnim i środkowym.

Określenia, tak często stosowane przez nas do określania Siuksów, a mianowicie Dakota, Nakota i Lakota, to w istocie rzeczy jedno i to samo słowo oznaczające „Sprzymierzeni”, ale zapisane według wymowy trzech różnych dialektów. Sądzę, że dla zachowania przejrzystości podziału, warto zachować te nazwy do określania grup dialektycznych, a już w żadnym wypadku nie powinno się stosować określeń typu Teton Lakota. Aby nic nie było zbyt proste, wypada dodać, że Środkowi Siuksowie nie mówili wcale Nakota, ale Dakota (w tym przypadku nie nastąpiła elizja litery d na n), za to  Assiniboine określali siebie mianem Nakoda2. Już z tego, co napisałem powyżej wynika, że pozbawione większego sensu są określenia w rodzaju Wschodni Dakota, chyba że mamy na  myśli jakieś mniejsze grupy dakockie żyjące na wschodzie terytorium zajmowanego przez plemiona posługujące się dialektem dakockim.

Siuksowie nie pamiętają już, kiedy po raz ostatni Siedem Ognisk Rady płonęło w jednym kręgu, a po rozproszeniu się plemion tworzących w  zamierzchłej przeszłości Oceti Sakowin, nazwa ta utraciła swoje funkcjonalne znaczenie. Większego znaczenia nabrały z jednej strony nazwy trzech mniejszych związków politycznych, z drugiej natomiast, naukowcy zamienili dialektyczne formy słowa Sprzymierzeni na nazwy grup politycznych. Dodatkowe zamieszanie w nazewnictwie Siuksów wprowadził podział na rodziny językowe, przygotowany na  podstawie reguł klasyfikacyjnych Johna Powella. Reguły te stanowiły m.in. że nazwy rodzin powinny być ograniczone do jednego słowa, nazwa rodziny raz ustalona nie powinna być powtarzana w żadnym z  jej odłamów, wreszcie, powinna być użyta nazwa ustalona jako pierwsza po roku 1836, z wyłączeniem późniejszych zmian.

W  ten sposób powstała rodzina językowa sju, w której nie mogli już występować Siuksowie, za to obok Osage, Assiniboine i innych, pojawili się „Dakota właściwi”. Gdyby trzymać się dokładnie opisanego powyżej podziału Siuksów, mogłoby się okazać, że  Teton nie należą do żadnej rodziny językowej, bo w zasadzie nigdzie ich nie ujęto. Arbitralne użycie jednej wersji dialektycznej słowa Sprzymierzeni – „Dakota”, wywołało pojawienie się określeń takich jak Teton Dakota czy Dakota Zachodni, które z punktu widzenia Siuksów są oczywista bzdurą. Żaden Oglala nie powie o sobie Dakota, użyje raczej określenia Oglala, Oglala Sioux lub Lakota. Niemniej błąd raz popełniony, został bezkrytycznie przyjęty przez innych i pokutuje do dnia dzisiejszego. Jest szczególnym paradoksem fakt, że większość członków plemienia „Dakota właściwi” nie potrafiła właściwie wymówić nazwy swego narodu.

Aby usystematyzować te rozważania, chciałbym zaproponować poniższą tabelę:

Po uporządkowaniu problemu nazewnictwa, postaram się teraz przybliżyć znaczenie poszczególnych nazw plemiennych.

Słowo Santee jest zniekształconą formą słowa Isantee, które było nazwą głównej wioski Mdewakanton (zwanej też Izaty), położonej w  okolicach obecnego Mille Lacs w Minnesocie. Isantee pochodzi od „isan” – nóż oraz „ti” – mieszkać.

Jak wiadomo, na grupę Santee składały się cztery plemiona: Mdewakanton, Wahpeton, Wahpekute i Sisseton.

Mdewakanton pochodzi od „Mdewakantunwan”, gdzie „mde” znaczy woda, jezioro; „wakan” – święty, tajemniczy; „tunwan” – wioska. Powszechnie słowo to tłumaczy się jako Ludzie Świętego Jeziora lub Wioska Nad Świętym Jeziorem [Mille Lacs]. Według niektórych informatorów jest to najstarsze plemię, od którego pochodzą inne plemiona tworzące Naród Siuksów, a przynajmniej najstarsze wśród Santee.

Keating w 1817 roku podał, że Mdewakanton dzielili się na takie grupy: Kiyuksa (por. z tłumaczeniem nazwy grupy Oglala Kiyaksa) pozostającą pod wodzem Wabasha; Eanbosandata (znaczenie niejasne) podo wodzem Czerwone Skrzydło [Red Wing] oraz Kapoja („lekka”) pod wodzem Mała Wrona [Little Crow].

Wahpeton pochodzi od „Wahpetunwan”, gdzie „wahpe” znaczy liść a  „tunwan” – wioska. Tłumaczy się to jako Mieszkający Wśród Liści; Wioska Pośród Liści; Wioska Liść. Nazwa ta zdaje się sugerować, że po oddzieleniu się Wahpeton od Mdewakanton, osiedlili się bardziej na południe od nich, na terenach pokrytych lasami liściastymi.

Sisseton pochodzi od „Sinsitunwan”, gdzie „sinsin” (sisin) znaczy pachnieć rybą a „tunwan” – wioska. Powszechnie przyjmuje się takie tłumaczenia jak Ludzie Żyjący Na Podmokłej Ziemi; Wilgotna Wioska; Wioska Pachnąca Rybą. Nie jest wykluczone, że jest to  wyrażenie idiomatyczne – ponieważ Dakota nie cenili wysoko ryb, być może jest to aluzja do ubóstwa tej grupy.

Wahpekute pochodzi od słów „wahpe” – liść oraz „kute” – strzelać. Jest to jedyne Ognisko Rady nie posiadające w swej nazwie słowa „tunwan” – wioska. Tłumaczy się to jako Strzelający Pośród Liści. Cieszyli się wśród pozostałych Santee opinią głupich i  leniwych. Powszechnie uważani są też za grupę renegatów, którzy opuścili grupę wodza Wabasha, wchodzącą w skład Mdewakanton.

Środkowi Siuksowie, czyli Yankton, zwani byli przez pozostałych Siuksów Wiciyela lub Wiciyena, co tłumaczy się jako Ci, Którzy Mówią Jak Ludzie lub Nasi Ludzie; Ci, Którzy Są Nasi. Obejmowali dwa Ogniska Rady: Yankton i  Yanktonais, od których niegdyś oddzielili się Assiniboine, czyli Nakoda.

Yankton pochodzi od słowa „Ihanktunwan”, gdzie „ihanke” znaczy koniec, zakończenie, granica, a „tunwan” – wioska. Powszechnie podaje się tłumaczenie Wioska Końca lub Mieszkańcy Końca, przy czym nazwa ta odnosi się raczej do miejsca zajmowanego przez tą grupę w wielkim plemiennym kręgu obozowym.

Podzieleni byli na siedem odłamów, ósmy zwany był „Mieszańcy”.

Yanktonais pochodzi od słowa „Ihanktunwanna”, gdzie „ihanke” znaczy koniec, zakończenie, granica; „tunwan” – wioska, natomiast „na” jest przyrostkiem zdrabniającym. Nazwę tłumaczy się jako Mała Wioska Końca lub Mali Mieszkańcy Końca.

Podzieleni byli na Górnych oraz Dolnych, zwanych Hunkpatina. Yanktonais Górni dzielili się na sześć odłamów, natomiast Hunkpatina na siedem.

Teton pochodzi od słowa „Tintatunwan”, gdzie „tinta” to preria, a  „tunwan” – wioska i tłumaczone jest jako Mieszkańcy Prerii. Co ciekawe, nazwa ta pochodzi z dialektu dakockiego, w dialekcie lakockim słowo „tinta” zastąpione zostało przez „tiiheyab”, które z kolei pochodzi od „ti” – mieszkać [por. tipi] oraz  „iheyab” – daleko, poza. Powers sugeruje, że oba zatem słowa: tinta i tiiheyab, są metaforami i pełna nazwa ma w istocie znaczenie „Wioska Poza Innymi Osadami”. Ponadto, samo słowo „iheyab” można też rozłożyć dalej na „i” – przy, w  kierunku; „he” – góra; „yab” (od „yapa”) – poruszać się ku. A zatem, „iheyab” oznacza „z dala, poza”, ale także „w  kierunku gór od...”.

Tak jak Oceti Sakowin składało się z siedmiu plemion, podobnie i Teton obejmowało siedem grup, których nazwy brzmiały następująco: Oglala, Sicangu (Brule), Hunkpapa, Mnikowoju (Minneconjou), Itazipco (Sans Arcs), Oohenunpa (Two Kettles) oraz Sihasapa.

Oglala pochodzi od „o” – w lub na oraz „kala” – rozrzucać jak ziarno. „Okala” znaczy „rozrzucać w” lub „rozrzucać na” i nazwę grupy tłumaczy się jako Rozrzucać Swoje; Oni Rozrzucają Swoje, wreszcie jako Wioska Podzielona Na Wiele Małych Grup.

Oglala ze względu na rozmieszczenie poszczególnych grup podzielili się w  okresie późniejszym na Północnych i Południowych, przede wszystkim jednak podzieleni byli na siedem odłamów, których nazwy, wraz z tłumaczeniami podaję tutaj:

Payabya – pochodzi od „pa” – głowa oraz „yabya” – wywoływać przesunięcie ku”. Podaje się różne tłumaczenia tej nazwy – George Hyde tłumaczy ją jako „odepchnięci na bok”, twierdząc jednocześnie, że grupa ta została w latach 1864 – 1874 prawie całkowicie wyniszczona przez grupę Itesica Czerwonej Chmury. Feraca podaje, że grupa pierwotnie nazywała się Hunkpatila, jej przywódcą był wpierw Stary Człowiek Bojący Się Swych Koni, a potem Młody Człowiek Bojący Się Swych Koni. Także on twierdzi, że sprawcami zmiany nazwy byli Itesica. John Colhoff, sjuański informator Powersa, tłumaczy nazwę odłamu jako „głowa kręgu”.

Tapisleca – pochodzi od „tapi” – wątroba oraz „sleca” – rozdarta. Hyde podaje tłumaczenie „rozdarta wątroba”, natomiast Colhoff – „śledziona” (nazwa śledziony w języku lakockim to istotnie „rozdarta wątroba”), podaje też imiona przywódców – Żołty Niedźwiedź [Yellow Bear] oraz Biały Ptak [White Bird].

Kiyaksa (Kiyuksa) – pochodzi od „ki” – przedrostek, oznaczający, że działanie ma miejsce pośrodku, pomiędzy; „ya” – przedrostek wskazujący, że  działanie odbywa sie przy pomocy ust (gryzienie, żucie, mówienie, śpiewanie) oraz „ksa” – odrąbać, ciąć. Podaje się różne tłumaczenia tej nazwy. Hyde podaje „Łamie Swoje”, „Odcięte” oraz „Przegryza Węża Na Dwie Części”, co ma nawiązywać do  kobiecego testu dziewictwa. Feraca tłumaczy nazwę jako „Łamiący Obyczaj”, a Colhoff – „Grupa Cięcia”. Powers jest zwolennikiem tłumaczenia „Podzieleni Mówieniem”, co nawiązuje do  tłumaczenia Feraca. Eugene Buechel (autor słownika lakocko-angielskiego) twierdzi, że nazwa pochodzi od zwyczaju zawierania małżeństw w obrębie tego odłamu, a zatem wśród krewnych, co istotnie byłoby poważnym złamaniem obyczaju. Obecnie funkcjonują dwie podane przeze mnie formy nazwy.

Wajaje – nie jest słowem lakockim. Była to nazwa używana przez Osage (należących do sjuańskiej rodziny językowej) do własnej identyfikacji. Często podawane jest tłumaczenie „wąż”, ale Powers sugeruje powiązanie z lakockim słowem „wocaje” – klasa, rodzaj (od „wo” – przedrostek rzeczownikowy i „caje” – nazwa).

Itesica – pochodzi od „ite” – twarz i „sica” – zła. Powszechnie podaje sie tłumaczenie „Złe Twarze”, nazwa ma pochodzić od ich zwyczaju malowania twarzy na wojnę. Przywódcą tej grupy był Czerwona Chmura [Red Cloud].

Oyuhpe – nazwa pochodzi od czasownika „oyuhpe” – zrzucać, odrzucać. Zarówno Feraca, jak i Colhoff tłumaczą tą nazwę jako „Niestaranni”. Grupa ta znajdowała się pod przywództwem Czerwonego Psa [Red Dog] i Dużej Drogi [Big Road].

Wagluhe – pochodzi od „wa” – przedrostek rzeczownikowy i „gluge” – podnosić lub zbierać odpadki z podłogi. Większość autorów jest zgodna, że poprawnym tłumaczeniem jest „Próżniacy”, grupa ta obejmowała tych Oglala, którzy żyli w pobliżu Fortu Laramie, czekając na jałmużnę. Należało do niej sporo Oglala mieszanej krwi, czyli ieska.

Sicangu (znani też pod francuską nazwą Brule) pochodzi od „sican” – udo oraz „gu” – spalone, przypalone. Konwencjonalnym tłumaczeniem nazwy jest Spalone Uda.

Podobnie jak Oglala, podzieleni byli na dwie duże grupy związane z  zajmowanym terytorium, a mianowicie: Sicangu Górnych oraz Dolnych. Hyde podaje dla nich odpowiednio nazwy Keyatawicasa oraz Kutawicasa i  tłumaczenia: „Ludzie Z Dala Od Rzeki [Missouri]” oraz „Dolni Ludzie, Ludzie Dołu”. Sicangu Dolni posługują się obecnie nazwą Kul Wicasa, od „kul” – niżej, pod, na dole oraz „wicasa” – człowiek, mężczyzna.

Hunkpapa zazwyczaj tłumaczone jest jako Obozujący Na Rogu lub Koniec Kręgu Obozowego. Słowo pochodzi od powtórzonej formy „hunkpa” – wejście do obozu. Ponieważ słowo „pa” znaczy głowa, wejście do obozowego kręgu jest metaforycznie końcem i głową obozu jednocześnie.

Mnikowoju (znani też jako Minneconjou) zazwyczaj tłumaczone jest jako Sadzący Koło Strumienia. Wywodzi się od „mni” – woda; „ki” – co wskazuje, że działanie ma miejsce pośrodku, lub pomiędzy czymś; „oju” – sadzić.

Itazipco oznacza Nie Ma Łuków lub Bez Łuków, i pochodzi od „itazipa” – łuk oraz „cola” – bez. Grupa ta znana jest także pod francuską nazwą Sans Arcs.

Oohenunpa (często pojawiający się w literaturze jako Two Kettles) tłumaczone może być jako Dwa Kociołki lub Dwa Wrzątki i pochodzi od „(w)o” – przedrostek rzeczownikowy, „ohan” – gotować, zagotować, szczególnie coś, co można ugotować w jednym garnku oraz „nunpa” – dwa.

Sihasapa jest tłumaczone jako Czarne Stopy, i często dodaje się do tej nazwy słowo „Siuksowie”, aby uniknąć mylenia tej grupy z  algonkińskim plemieniem Czarnych Stóp. Nazwa pochodzi od „si” – stopa, „ha” – skóra i „sapa” – czarne.

Dariusz Pohl na podstawie

Powers „Oglala Religion”

George Hyde „Spotted Tail’s People”